بدون شک چگونگی تدارک امکانات و تامین نیازهای آموزشی جامعه، مستلزم برنامه ریزی است، یعنی آنان که مسئولیت اداره نظام آموزشی جامعه را بر عهده دارند، اگر از روش‌ها و اصول برنامه‌ریزی آموزشی بهره گیرند، بهتر می‌توانند برای تامین فرصت‌های آموزشی برای مردم و نیز منطبق کردن این امکانات و فرصت‌ها با انتظارات جامعه اقدام کنند.
نویسنده: مریم حسینی
کابل۲۴: از همان نخستین روزهایی که پیامبر اسلام رسالتش را آغاز کرد و مسئولیت هدایت امتش را عهده دار شد، پیروان دین خدا را به خواندن کتاب آسمانی و تدبر آن فراخواند و طلب علم را بر مسلمانان فرض شمرد.
یاد دادن و یاد گرفتن از نظر پيامبر اسلام چنان با اهمیت بود که پاداش هر اسیر جنگی‌ای که می‌توانست ده مسلمان بی سواد را سواد آموزد، رهایی از بند و دستیابی به آزادی بود.
بدین سان، تعلیم و تربیت در میان مسلمانان ارج فراوان پیدا کرد و سبب بالندگی و پیشرفت آنان شد.
با توجه به نقشی که آموزش و پرورش در رشد و تعالی انسان‌ها دارد و با عنایت به این که تامین آموزش برای همگان یکی از حقوق انسانهاست، مسئولان هر جامعه ای ملزم اند که فرصت‌های آموزشی لازم را برای کودکان، نوجوانان و جوانان آن جامعه فراهم کنند و پیشاپیش به تمهید مقدمات و تدارک امکانات آموزشی لازم برای افراد واجب التعلیم دست یابند.
بدون شک چگونگی تدارک امکانات و تامین نیازهای آموزشی جامعه، مستلزم برنامه ریزی است، یعنی آنان که مسئولیت اداره نظام آموزشی جامعه را بر عهده دارند، اگر از روش‌ها و اصول برنامه‌ریزی آموزشی بهره گیرند، بهتر می‌توانند برای تامین فرصت‌های آموزشی برای مردم و نیز منطبق کردن این امکانات و فرصت‌ها با انتظارات جامعه اقدام کنند.
برنامه ریزی آموزشی به مفهوم جدید آن شاخه‌ای از علوم تربیتی است که نزدیک به یک قرن از عمر آن می‌گذرد.
این دانش جدید در خلال چند دهه اخیر کابردی گسترده در آموزش و پرورش کشورها یافته است، به طوری که امروزه جزء لاینفک مدیریت آموزش و پرورش رسمی تلقی می‌شود.
برنامه ریزی آموزشی از سوی مدیران و مسئولان نظام‌های آموزشی را در اداره و اصلاح دستگاه تعلیم و تربیت مدد می‌رساند و از سوی دیگر، شیوه‌ها و الگوهایی را در خصوص توسعه آموزش و پرورش به منظور تامین نیروی انسانی مورد نیاز جامعه ارائه می‌دهد، به عبارت دیگر ، برنامه ریزی آموزشی دارای دو وجه درونی و بیرونی است، یعنی آنجا که تجزیه و تحلیل، پیش بینی و نحوه تامین نیازهای نظام آموزش و پرورش مطرح است، اصول و روش‌های برنامه‌ریزی درونی به کار گرفته می‌شود.
اما هر وقت ایجاد پیوند بین آموزش و پرورش و نیازهای جامعه به نیروی انسانی مطمح نظر باشد، برنامه ریزی بیرونی منظور است، از این‌رو، در برنامه ریزی آموزشی، تعلیم و تربیت با اقتصاد، جامعه شناسی، جمعیت شناسی، آمار، روان شناسی، مدیریت و غیره گره می‌خورد و دانشی میان رشته ای به وجود می‌آورد که کابرد آن می‌تواند در استقرار یک نظام آموزش و پرورش کارآمد و موثر واقع شود.
از آغاز دهه 1960 تاکنون که متخصصان برنامه ریزی آموزشی تلاش خود را برای مدون کردن مباحث اساسی برنامه ریزی به‌ویژه با مباشرت یونسکو آغاز کرده اند، معرفی و تبیین چهار مبحث عمده برنامه ریزی، یعنی روش‌ها، اصول، رویکردها و الگوها مورد توجه نویسندگان و منتقدان این حوزه قرار گرفته‌است.
بسیاری از صاحب نظران بر این باورند که برنامه ریزی سطوح گوناگونی دارد و می‌توان برای آموزش و پرورش و آموزش عالی، در سطوح مختلف اقدام به تهیه برنامه کرد و فعالیت‌ها و اقدامات را در هر سطح از سطوح تصمیم‌گیری، بر اساس برنامه ریزی پیش برد.
انواع برنامه ریزی آموزشی:
برنامه‌ریزی آموزشی را می‌توان از منظرهای مختلف طبقه بندی کرد. به عنوان مثال، برنامه ریزی را از لحاظ مدت به سه نوع، کوتاه مدت (یک تا دو سال )، میان مدت ( پنج تا هفت سال ) و بلند مدت (ده تا بیست سال ) تقسیم می‌کند.
دسته بندی برنامه‌ی آموزشی از لحاظ قلمرو و گستره فعالیت، قسم دیگری از طبقه بندی است که تحت عنوان سطوح برنامه ریزی آموزشی مورد برسی قرار می‌گیرد و بالاخره تقسیم بندی برنامه ریزی آموزشی به دو نوع ارشادی و دستوری نوع دیگری از طبقه بندی برنامه ریزی آموزشی است که در زیر به آن می‌پردازیم.
برنامه‌ریزی ارشادی و دستوری:
برنامه‌ریزی آموزشی را از لحاظ میزان مداخله دولت در برنامه ریزی، به دو دسته ارشادی و دستوری تقسیم می‌کنند.
معمولا در جوامع غیرسوسیالیستی به دلیل وجود بخش‌های اقتصادی غیر دولتی، برنامه‌ریزی توسعه اقتصادی خیلی متمرکز نیست.
هرچند که می‌توان برنامه توسعه نظام آموزش و پرورش را به صورت متمرکز انجام داد، اما هدایت فارغ التحصیلان به سوی مشاغل موجود در جامعه و تنظیم رابطه بین عرضه و تقاضای نیروی انسانی با اطمینان و قطعیت زیاد چندان میسر نیست.
از این رو، برنامه‌ریزی آموزشی در چنین جوامعی از نوع برنامه ریزی ارشادی است. یعنی در این نوع برنامه‌ریزی، عمدتا پیش‌بینی منابع مالی مورد نیاز نهادهای آموزشی دولتی و نیز ارائه رهنمودهای کلی، در خصوص نیاز بازار کار به نوع و رشته‌های تحصیلی مطمح نظر است.
برنامه‌ریزی از نوع دستوری خاص آن نوع جوامع سوسیالیستی است که برنامه ریزی توسعه اقتصادی آن‌ها متمرکز است.
به‌همین قیاس، تلاش می‌شود که عرضه نیروی انسانی تربیت شده بر مبنای تقاضا برای نیروی انسانی صورت گیرد و موسسات آموزشی متناسب با نیاز جامعه اقدام به تربیت نیروی انسانی بنمایند.
بنابراین، در نوشتار حاضر عمدتا برنامه ریزی نظام آموزش و پرورش مورد توجه است. این نوع نظام آموزش و پرورش که در کشور ما به دنبال تحولات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی کشور و نیز به دلیل نیاز به تربیت نیروی انسانی شکل گرفته است، زیر نظر دولت اداره می‌شود و همه ساله سهم قابل توجهی از منابع مالی و انسانی کشور به آن اختصاص می‌یابد.
از این‌رو انتظار می‌رود اهداف گوناگونی مانند پرورش استعدادها، حفظ ارزش‌های دینی، انتقال مواریث فرهنگی و تربیت نیروی انسانی مورد نیاز را محقق سازد.
به عبارت دیگر هدف این نوع آموزش هم کمک به جریان رشد انسانهاست و هم کمک به توسعه جامعه.
بر این اساس، وقتی انتظار می‌رود که نظام آموزشی اهداف مشخص را برآورده کند، باید پیشاپیش درباره آن اندیشید، راه‌های رسیدن به اهدافش را شناسایی کرد، موانعی را که احتمالا بر سر راه تحقق اهدافش قرار دارد، یا قرار خواهد گرفت بر طرف ساخت، منابع آن را اعم از منابع انسانی و مادی تامین و در مجموع آن ها را تابع برنامه ریزی کرد.
حال که مشخص شد اداره نظام آموزش و پرورش و هدایت جریان توسعه آن مستلزم برنامه برنامه ریزی است، جا دارد که مفهوم برنامه و برنامه ریزی آموزشی را تبیین کنیم .
نتیجه گیری:
در بالا گفته شد که برنامه‌ریزی آموزشی، از علوم مختلفی چون اقتصاد، جامعه شناسی، جمعیت شناسی، آمار، تعلیم و تربیت و غیره بهره می‌گیرد و اصطلاحا علمی میان رشته‌ای به شمار می‌رود.
این علم میان رشته‌ای به درجات متفاوت از علومی که در آن دخیل اند تاثیر می‌پذیرد و شاید همین امر موجب شده است که در خصوص تعریف آن بین دست اندکاران این رشته اتفاق نظر وجود نداشته باشد، مثلا تعاریف آن دسته از برنامه ریزانی که به تاثیر اقتصاد در برنامه ریزی‌های بیشتری می‌دهند، با تعاریف کسانی که برنامه ریزی آموزشی را متاثر از روابط اجتماعی و آن را محصول رفتار سنجیده انسان می دانند، تفاوت زیادی وجود دارد.
1- برنامه ریزی فرایندی است که به انتخاب عقلایی یا فنی منجر می شود.
2- برنامه ریزی عبارت است از تهیه نقشه های زمان، مکان و همچنین علیتها در مجموعه های نوین.
3- برنامه ریزی خط مشی تصمیم گیری است که در زمره هدایت سیاست و اعمال اتخاذ می شود.
4- برنامه ریزی عبارت است از تعامل و دادوستد بین تصمیم هایی که در نتیجه مذاکره اتخاد می شود.
5- برنامه ریزی در اساس یک فرایند آموزشی و یادگیری است.
6- برنامه ریزی سازمان دهی امید هاست.
