یکی از کتابهای ماندگار در حوزه تاریخ و ادبیات ما «عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات» نوشته محمدبن محمود بن احمد طوسی است.
کابل ۲۴: این کتاب که به زبان فارسی تحریر یافته، تاکنون توسط ناشران مختلف به زیور چاپ آراسته شده است. قصد مؤلف از تألیف این کتاب که در قرن ششم هجری یعنی حدود ۸۰۰ سال پیش نوشته شده، ارائه اطلاعات عمومی از ناشناختهها و شگفتیهای جهان قدیم بودهاست.
در این کتاب افزون بر شرح موجودات عجیب و غریب، رویدادها و حوادث شگفتانگیز تاریخ نیز ذکر شده است. یکی از داستانهای عبرتآموز کتاب عجایب المخلوقات، ظلم و ستم نیشابوریان به مردم غور است که سرانجام گریبانگیر مردم نیشابور شد. خلاصه و چکیده داستان که در عصر مؤلف کتاب به وقوع پیوسته، به شرح زیر است:
“روزگاری شماری از مردم غور به نیشابور رفته بودند. نیشابوریان آنها را سبک میشمردند و نمیگذاشتد که جز کناسی(رفتگری و جمعآوری زباله)، شغل و صنعت دیگری انجام دهند. سرانجام به دلیل ستمگری نیشابوریان، غوریها بر آنها مسلط شدند. غوریان هرچه از سیم و زر و آلات برنجین در نیشابور بود، به غور بردند و نیشابور هنوز خراب است.”
مولف کتاب عجایب المخلوقات، این داستان را در صفحه ۲۵۱ این کتاب از باب پند و عبرت روزگار ذکر کرده است که در عین حال اشاره به تشکیل امپراتوری غوریان نیز دارد. نتیجه این که ستمگری و غرور مردم نیشابور، باعث شد که سرزمین آنها خراب شود. سنایی غزنوی در مثنوی «طریق التحقیق» در شرح سخن معروف «حکومت با کفر باقی میماند ولی با ظلم هرگز» چنین زیبا سروده است:
هر کجا عدل روی بنمودهست
نعمت اندر جهان بیفزودهست
هر کجا ظلم رخت افکندهست
مملکت را ز بیخ بر کندهست
محمد مرادی
