زبان تنها ابزار انتقال معنا یا توصیف واقعیت نیست، بلکه توان آن را دارد که واقعیت‌های اجتماعی را بسازد و تثبیت کند. در چارچوب نظریهٔ کنش گفتاری جان سرل، که خود متأثر از دیدگاه‌های جان آستین است، برخی جملات و گفتارها صرفاً گزارش‌گر جهان نیستند، بلکه از رهگذر عملکرد گفتاری خویش، نهادها، هویت‌ها و حتی بحران‌ها را پدید می‌آورند.
به‌بیان دیگر، زبان نه‌تنها مشکلاتی را که به‌مثابهٔ واقعیت اجتماعی وجود دارند توصیف می‌کند، بلکه می‌تواند زمینه‌ساز ایجاد و تأسیس مشکلات نوینی نیز گردد.
این کارکرد تأسیسی زبان، در حوزه‌هایی چون سیاست، هویت و فرهنگ، تأثیرگذاری گسترده‌ای دارد. بطور مثال، پدیدهٔ قوم‌گرایی در افغانستان امر واقعی و قابل مشاهده است و انکار وجود آن، نوعی تغافل غیرواقع‌بینانه است که به تداوم این معضل می‌انجامد.
با این‌حال، شدت و عمق قوم‌گرایی – آن‌گونه که در گفت‌وگو با افراد گوناگون از اقوام مختلف دریافته‌ام – امر ذاتی نیست، بلکه برساخته‌ای گفتمانی‌ست.
این پدیده در بستر گفتارهای تکرارشونده، تأییدهای پی‌درپی و برجسته‌سازی‌های رسانه‌ای-برساخت رسانه‌ای-شکل می‌گیرد؛ هنگامی‌که گروه‌ها و افراد به‌صورت مستمر دربارهٔ قوم‌گرایی سخن می‌گویند و آن را به‌مثابهٔ بحران دائمی بازنمایی می‌کنند، خودِ این گفتارها به‌گونه‌ای ناخواسته در تشدید و بازتولید قوم‌گرایی نقش ایفا می‌کنند.
به‌بیان دیگر، زبان تنها گزارش‌گر قوم‌گرایی نیست، بلکه در ساختن آن نیز مؤثر است. از این‌رو، هر فردی که خود را متعهد به عقلانیت، روشنگری و مسئولیت اجتماعی میداند، به این کارکرد زبان توجه جدی داشته باشد و طوری بنویسد و صحبت کند که به جای ادای سهم در رفع معضل و حل بحران ناخواسته موجب تشدید آن نشود -که متاسفانه در افغانستان به این نقش زبان در تولید واقعیت قوم‌گرایی خیلی کمتر توجه شده است- در غیر این صورت، تداوم چنین گفتار-رفتارهایی ممکن است به‌نقطه‌ای منتهی شوند که جبهه‌های جنگ قومی از فضای دیجیتال به عرصهٔ خیابان کشیده شوند.
از اینکه این روزها «هیاهوی بسیار بر سر هیچ» راه افتاده است، موقع مناسبی است که یکبار دیگر کتاب «ساخت واقعیت اجتماعی» از جان سرل را معرفی کنم.
آقای سرل در آن کتاب بطور واضحی به چگونگی شکل‌گیری واقعیت‌های اجتماعی مانند قومیت، عوامل موثر بر ساخت آنها، مبانی و اعتبار آنها و نقش زبان در پیدایش و تداوم آنها، نوشته است، کتابی که من از آن خیلی آموختم و افرادی مثل یووال نوح حراری در تبیین واقعیت‌های اجتماعی مانند مذهب، قوم، پول…عمیقا از آن متاثر شده اند. نوشته بالا نیز بر مبنای همان کتاب نوشته شد.
جمشید مهرپور
